ندا جعفری / اعتماد
رییس‌جمهور اخیرا در سخنانی از ماجرای گم‌شدن روزانه ۲۰ میلیون لیتر سوخت گلایه کرده است؛ موضوعی که به سرعت به یکی از مباحث جدی در فضای رسانه‌ای و اقتصادی کشور تبدیل شد، این ادعا در حالی مطرح شده است که انتظار می‌رود دستگاه‌هایی مانند وزارت نفت و ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، در مقام متولی اصلی این موضوع، شفاف‌سازی لازم را در خصوص کم‌وکیف این ماجرا انجام دهند و به پرسش‌های افکار عمومی پاسخ دهند.
گم‌شدن این حجم عظیم از سوخت، سوالات جدی در خصوص نظارت بر فرآیندهای تولید، توزیع و صادرات سوخت در کشور ایجاد کرده است، همچنین نقش دستگاه‌های مختلف در این مساله، از جمله وزارت نفت، گمرک، نیروگاه‌ها، دستگاه‌های نظارتی و ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، قابل تأمل است.
با وجود اهمیت موضوع، تاکنون وزارت نفت و ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز درباره این ادعا و جزییات آن سکوت اختیار کرده‌اند، در حالی که این نهادها به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای نظارتی بر مقابله با قاچاق سوخت و جلوگیری از تخلفات در این حوزه شناخته می‌شوند.
اما چرا قاچاق سوخت در کشور رشد داشته است؟ کارشناسان حوزه انرژی بر این باورند که قیمت بنزین در ایران به دلیل یارانه‌های دولتی بسیار پایین‌تر از کشورهای همسایه است و این اختلاف قیمت، انگیزه‌ای قوی برای قاچاقچیان ایجاد می‌کند.
ضعف نظارت‌های مرزی یا فقر و بیکاری مرزنشینان؟
موضوع دیگر به ضعف نظارت‌های مرزی برمی‌گردد. مرزهای گسترده و نظارت ناکافی در برخی مناطق مرزی شرایط را برای انتقال غیرقانونی سوخت آسان‌تر می‌کند. نبود شفافیت در توزیع سوخت نیز باعث ضعف در سیستم‌های نظارتی و کنترل سهمیه‌بندی سوخت می‌شود همچنین فقر و بیکاری در مناطق مرزی، فقر و نبود فرصت‌های شغلی قانونی، افراد را به سمت قاچاق سوخت سوق می‌دهد.
معمولا قاچاقچیان از روش‌های متعددی مانند حمل با مخازن کوچک، خودروهای شخصی و حتی لوله‌کشی‌های زیرزمینی برای انتقال بنزین استفاده می‌کنند. برخی از شبکه‌های قاچاق نیز از خودروهای سنگین یا نفتکش‌ها برای جابه‌جایی مقادیر انبوه استفاده می‌کنند که پیامدهای این موضوع برای کشور باعث زیان اقتصادی می‌شود، قاچاق سوخت سالانه میلیاردها تومان به اقتصاد ایران ضرر می‌رساند و بخشی از یارانه‌های دولتی به جای مردم به شبکه‌های قاچاق اختصاص می‌یابد.
جرایم سازمان‌یافته قاچاق سوخت و گسترش شبکه‌های مافیایی
ضمن آنکه قاچاق گسترده باعث کاهش بنزین در داخل کشور و فشار بر سیستم توزیع و کاهش عرضه داخلی می‌شود، همچنین افزایش جرایم سازمان‌یافته قاچاق سوخت با گسترش شبکه‌های مافیایی همراه است که امنیت و نظم اجتماعی را تهدید می‌کنند.
البته برخی بر این باورند که برای مقابله با قاچاق بنزین، اصلاح قیمت سوخت و کاهش شکاف قیمت سوخت بین ایران و کشورهای همسایه می‌تواند انگیزه‌های قاچاق را کاهش دهد همچنین توسعه سامانه‌های نظارتی و استفاده از فناوری‌های پیشرفته مانند سامانه‌های «جی‌پی‌اس» برای ردیابی حمل‌ونقل سوخت، افزایش فرصت‌های شغلی در مناطق مرزی و ایجاد شغل‌های پایدار می‌تواند از گرایش افراد به فعالیت‌های غیرقانونی بکاهد همچنین تقویت همکاری‌های بین‌المللی و هماهنگی با کشورهای همسایه برای جلوگیری از قاچاق سوخت در سطح منطقه می‌تواند مفید باشد.
چرا توفیقی در جلوگیری از قاچاق سوخت به دست نیامده است؟
محمدعلی خطیبی، رییس اسبق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت در واکنش به سخنان رییس‌جمهور و ماجرای گم‌شدن روزانه ۲۰ میلیون لیتر سوخت به «اعتماد» گفت: این میزان سوخت قاچاق شده است که البته از ۱۰، ۱۵ تا۲۰ میلیون لیتر هم مطرح شده است که عمدتا قاچاق بنزین و گازوئیل است.
این نماینده اسبق ایران در هیات عامل اوپک در پاسخ به این پرسش که چرا هیچ نظارتی بر این جابه‌جایی‌هایی که به نظر می‌رسد به یک سیستم لجستیک حمل و نقل (نفتکش و کامیون) هم نیاز دارد نمی‌شود، گفت: این سوالی است که مطرح شده است و اینکه از تولید، واردات تا توزیع و... در دست دولت است و اگر چنانچه مشکلی وجود دارد دولت باید برای آن تصمیم جدی بگیرد. ضمن آنکه دولت بهتر از هر کسی می‌داند که چرا قاچاق سوخت صورت می‌گیرد و چگونه و از چه راهی قاچاق می‌شود و راه‌های مبارزه با آن چیست.
او با بیان اینکه دولت باید پاسخگو باشد، افزود: اینکه دولت سوال را مطرح کند و انتظار داشته باشد دیگران پاسخگو باشند درست نیست. ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز متولی این مساله است و وزارت نفت هم به عنوان توزیع‌کننده و تولیدکننده سوخت باید پاسخ بدهند. البته موضوع قاچاق سوخت بحث پیچیده‌ای است و موضوعی سطحی نیست، اما چندین سال است که مرتبا رسانه‌ها به این مساله می‌پردازند اما به نظر می‌رسد باید به عنوان یک مطالبه جدی مطرح شود و دستگاه‌های متولی پاسخ بدهند و بگویند چرا نتوانسته‌اند در این سال‌ها توفیقی به دست بیاورند.
تفاوت قیمت‌ها جذابیت قاچاق را بالا برده است
خطیبی در ادامه تصریح کرد: البته مبارزه با قاچاق تنها به فرآورده‌های نفتی محدود نمی‌شود و در خصوص قاچاق سایر اقلام (مواد غذایی و پوشاک و...) به کشورهای همسایه نیز قاچاق می‌شود و یکی از نقاط ضعف سیستم اقتصادی ما قاچاق سوخت است که هم به تولیدکننده و هم به مصرف‌کننده آسیب می‌رساند و دولت هم از این مساله متضرر می‌شود.
این کارشناس حوزه انرژی در ادامه افزود: قاچاق ۲۰ میلیون لیتر بنزین در روز رقم کمی نیست و باید نهادهای متولی در مورد آن توضیح بدهند و مبارزه با آن یک مبارزه جدی و بی‌امان تبدیل شود و اگر چنانچه دستگاه‌های متولی قادر به این مبارزه نیستند و نقاط ضعفی دارند از مجلس و دولت کمک بطلبند و همه را برای این مساله درگیر کنند.
خطیبی با اشاره به اختلاف قیمت سوخت در ایران و کشورهای همسایه افزود: این تفاوت قیمت باعث جذابیت قاچاق سوخت و سایر کالاها شده است اما تنها با طرح مشکل از سوی دولت این مساله حل نمی‌شود.
بارگیری سوخت از اسکله‌های نامریی
این کارشناس حوزه انرژی در ادامه در پاسخ به این پرسش که چرا اسکله‌های نامریی که ادعا می‌شد جمع‌آوری می‌شوند هنوز وجود دارند، افزود: این مساله یک مطالبه است که این روزها باعث اثرات منفی بر اقتصاد کشور شده است و پیامدهای آن بر کسی پوشیده نیست و بایستی مبارزه‌ای جدی در این خصوص انجام شود و ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز و در راس آن شخص رییس‌جمهور به این موضوع وارد شوند و اگر مشکلی وجود دارد آن را حل کنند.
خطیبی در پاسخ به این پرسش که آیا مطرح شدن این موضوع بهانه‌ای برای افزایش نرخ بنزین نیست، گفت: هنوز مشخص نیست اما زمانی که موضوع کارت‌های سوخت مطرح شد، یکی از توجیهات این بود که توزیع سوخت را مدیریت کنند که این روزها هم کارت‌های سوخت مورد توجه قرار گرفته است و سفت و سخت هم اجرا شده است اما دیگر توجیهی ندارد چرا که موضوعات ناقص اجرا شده است.
او با بیان اینکه بعید است با شصت لیتر بنزینی که در کارت‌های سوخت مردم است قاچاقی صورت گیرد، گفت: البته برخی از مردم به جز سهمیه کارت‌ها سوخت آزاد هم استفاده می‌کنند اما بقیه آن ممکن است با کارت جایگاه‌داران باشد که اصلا کنترلی بر آنها نیست و این حجم از قاچاق با کارت‌های سوخت مردم اصلا امکان‌پذیر نیست.
الزام بر تفاوت نرخ کارت سوخت جایگاه‌دارن با مردم
خطیبی با بیان اینکه باید بر روی کارت سوخت جایگاه‌داران نظارت شود، تصریح کرد: نرخ کارت جایگاه‌داران سوخت با نرخ کارت سوخت مردم باید متفاوت باشد، این درست نیست که هر فردی بتواند به جز کارت سوخت خودش از کارت جایگاه‌داران هم استفاده کند و بایستی قیمت آن، مقدار و مدیریت آن مشخص باشد.
او ادامه داد: اگر قرار است کارت‌های سوخت را جمع‌آوری کنند که هیچ، اما اگر کارت‌ها جمع‌آوری نشدند باید استفاده از آنها مشخص‌تر باشد، در مورد گازوئیل هم سال‌هاست که می‌شنویم به خودروهای گازوئیل‌سوز بر اساس پیمایش آنها گازوئیل تعلق گیرد که در این صورت قاچاقی نمی‌شود.
خطیبی خاطرنشان کرد: این موضوعات به یک مدیریت جدی نیاز دارد و دولت باید به صورت جدی وارد میدان شود و ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز باید از متولیان و افرادی که قرار بود گازوئیل را بر اساس پیمایش اجرا کنند پرسید که چرا این طرح‌ها را اجرا نمی‌کنند؟
او گفت: خوشبختانه راهکارها و مشکل مشخص است و برای اجرای این طرح نیاز داریم تا نیروی انتظامی، وزارت راه و شهرسازی وارد میدان شوند، چرا کارت‌های سوخت و طرح تخصیص گازوئیل به خودروهای سنگین بر اساس پیمایش را نمی‌توانیم مدیریت کنیم؟ این در حالی است که در بخش مدیریت باید جدی‌تر عمل کنیم و تنها با طرح موضوع این مشکلات حل نمی‌شود بلکه باید آسیب‌شناسی شود تا راه‌حلی غیر از راه‌های غیرقیمتی پیدا کرد.
خطیبی با بیان اینکه راه‌حل وجود دارد، گفت: البته می‌توان در پمپ بنزین‌های مرزی نرخ بنزین را بالاتر برد تا قیمت‌ها با دیگر نقاط کشور متفاوت باشد و قاچاق بنزین را کاهش داد.