جاناتان سول و پریسا حافظی / خبرگزاری رویترز
سپاه پاسداران ایران کنترل خود بر صنعت نفت کشور را افزایش داده و تا ۵۰ درصد از صادراتی را که بیشترین درآمد تهران و منابع مالی برای نیروهای نیابتی‌اش در سراسر خاورمیانه را تأمین می‌کند، در دست دارد. این اطلاعات بر اساس گزارش‌های مقامات غربی، منابع امنیتی و افراد مطلع ایرانی ارائه شده است.
تمام جنبه‌های تجارت نفت تحت تأثیر نفوذ فزاینده سپاه قرار گرفته است، از جمله ناوگان کشتی‌های سایه‌ای که به طور مخفیانه نفت تحریم‌شده را حمل می‌کنند، تا لجستیک و شرکت‌های صوری که این نفت را به‌ویژه به چین می‌فروشند. این اطلاعات از طریق مصاحبه با بیش از دوازده نفر جمع‌آوری شده است.
گزارش‌هایی از میزان کنترل سپاه پاسداران بر صادرات نفت تاکنون منتشر نشده بود.
علیرغم تحریم‌های شدید غرب که توسط رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، دونالد ترامپ، در سال ۲۰۱۸ برای خفه کردن صنعت انرژی ایران اعمال شد، ایران سالانه بیش از ۵۰ میلیارد دلار از نفت درآمد دارد. این درآمد، بزرگ‌ترین منبع ارز خارجی کشور و ارتباط اصلی آن با اقتصاد جهانی است.
شش متخصص - شامل مقامات غربی، کارشناسان امنیتی و منابع ایرانی و تجاری - اظهار داشتند که سپاه تا ۵۰ درصد از صادرات نفت ایران را کنترل می‌کند که این مقدار از حدود ۲۰ درصد سه سال پیش به شدت افزایش یافته است. این منابع به دلیل حساسیت موضوع حاضر به افشای نام خود نبودند.
سه تخمین از این ارقام بر اساس اسناد اطلاعاتی درباره حمل‌ونقل نفت ایران بوده و سایرین این ارقام را از طریق نظارت بر فعالیت‌های کشتی‌ها و شرکت‌های مرتبط با سپاه پاسداران به دست آورده‌اند. رویترز نتوانست میزان دقیق کنترل سپاه را مشخص کند.
نفوذ روزافزون سپاه بر صنعت نفت، قدرت آن در سایر بخش‌های اقتصاد ایران را نیز افزایش داده و اعمال اثرات تحریم‌های غرب را دشوارتر کرده است - به‌ویژه با توجه به اینکه واشنگتن سپاه را به عنوان یک سازمان تروریستی معرفی کرده است.
با این حال، بازگشت احتمالی ترامپ به کاخ سفید در ژانویه ممکن است منجر به اجرای سختگیرانه‌تر تحریم‌های مربوط به صنعت نفت ایران شود. وزیر نفت ایران اعلام کرده است که تهران اقداماتی را برای مقابله با هرگونه محدودیت آماده کرده است، اما جزئیاتی ارائه نداده است.
در بخشی از گسترش نفوذ خود در صنعت نفت، سپاه حوزه‌هایی را که پیش‌تر تحت کنترل نهادهای دولتی نظیر شرکت ملی نفت ایران (NIOC) و شرکت زیرمجموعه تجاری آن، NICO، بود، به دست گرفته است.
ریچارد نفیو، معاون سابق فرستاده ویژه وزارت خارجه آمریکا در امور ایران، اظهار داشت که زمانی که تحریم‌ها صادرات نفت ایران را هدف قرار دادند، افراد مسئول در NIOC و صنعت گسترده‌تر نفت، تخصص بیشتری در امور نفت داشتند تا دور زدن تحریم‌ها.
او افزود: «افراد سپاه پاسداران در امر قاچاق بسیار ماهرتر بودند، اما در مدیریت میادین نفتی ضعف داشتند. این امر موجب شد که کنترل بیشتری بر صادرات نفت به دست آورند.»
سپاه پاسداران، NIOC، NICO و وزارت خارجه ایران به درخواست‌ها برای اظهار نظر پاسخ ندادند.
اشتیاق به ریسک
سپاه پاسداران یک نیروی قدرتمند سیاسی، نظامی و اقتصادی است که روابط نزدیکی با رهبر انقلاب، علی خامنه‌ای دارد.
سپاه از طریق نیروی قدس، بازوی عملیات‌های برون‌مرزی خود، نفوذ خود را در خاورمیانه اعمال می‌کند و به متحدان خود نظیر حزب‌الله در لبنان، حماس در غزه، حوثی‌های یمن و شبه‌نظامیان عراق پول، سلاح، فناوری و آموزش ارائه می‌دهد.
در حالی که اسرائیل در سال گذشته تعدادی از فرماندهان ارشد سپاه را کشته است، متخصصان نفتی حاضر در این سازمان توانسته‌اند به فعالیت‌های خود ادامه دهند. این اطلاعات از سوی دو منبع غربی و دو منبع ایرانی ارائه شده است.
بر اساس گفته ریچارد نفیو، دولت ایران از حدود سال ۲۰۱۳ به جای پرداخت نقدی، نفت به سپاه و نیروی قدس تخصیص داده است.
در آن زمان، دولت به دلیل فشارهای بودجه‌ای ناشی از تحریم‌های غرب که بر سر برنامه هسته‌ای ایران اعمال شده بود، با دشواری در صادرات نفت مواجه بود.
نفیو گفت که سپاه در یافتن راه‌هایی برای فروش نفت حتی تحت فشار تحریم‌ها مهارت داشت.
بر اساس برآوردهای اداره اطلاعات انرژی دولت ایالات متحده، درآمدهای نفتی ایران در سال ۲۰۲۳ به ۵۳ میلیارد دلار رسید، در حالی که این رقم در سال ۲۰۲۲ برابر با ۵۴ میلیارد دلار، در سال ۲۰۲۱ برابر با ۳۷ میلیارد دلار و در سال ۲۰۲۰ برابر با ۱۶ میلیارد دلار بود.
بر اساس آمار اوپک، با وجود تحریم‌های غرب، تولید نفت ایران در سال جاری به ۳.۳ میلیون بشکه در روز رسیده است که بالاترین رقم از سال ۲۰۱۸ تاکنون است.
چین بزرگ‌ترین خریدار نفت ایران است و بیشتر نفت به پالایشگاه‌های مستقل ارسال می‌شود. منابع اعلام کرده‌اند که سپاه شرکت‌های صوری برای تسهیل تجارت با خریداران در چین ایجاد کرده است.
بر اساس گفته یکی از منابع درگیر در فروش نفت ایران به چین، درآمدهای حاصل از صادرات نفت تقریباً به طور مساوی میان سپاه و شرکت NICO تقسیم می‌شود. سپاه نفت را با تخفیف ۱ تا ۲ دلار به ازای هر بشکه نسبت به قیمت‌های ارائه‌شده توسط NICO می‌فروشد، زیرا خریداران با ریسک بیشتری در خرید از سپاه مواجه هستند.
این منبع گفت: «این به میزان تمایل خریدار به ریسک بستگی دارد؛ خریداران با اشتهای ریسک بالاتر به سراغ سپاه می‌روند که توسط ایالات متحده به عنوان یک گروه تروریستی شناخته شده است.»
دو منبع غربی تخمین زدند که تخفیف سپاه حتی بیشتر است و به طور متوسط ۵ دلار در هر بشکه و گاهی تا ۸ دلار می‌رسد.
بر اساس گفته منابع و اسناد اطلاعاتی مشاهده‌شده توسط رویترز، نفت به طور مستقیم توسط دولت به سپاه و نیروی قدس تخصیص داده می‌شود. سپس بر عهده آنهاست که نفت را بازاریابی و حمل کنند و مکانیزمی برای توزیع درآمدها ایجاد کنند.
شرکت ملی نفت ایران (NIOC) سهمیه‌ای جداگانه دریافت می‌کند.
جبهه چینی
یکی از شرکت‌های صوری مورد استفاده، شرکت ”هاوکون” مستقر در چین است. این شرکت که توسط مقامات نظامی سابق چین اداره می‌شود، همچنان به‌عنوان یک کانال فعال برای فروش نفت سپاه پاسداران به چین عمل می‌کند، علیرغم آنکه واشنگتن در سال ۲۰۲۲ آن را تحت تحریم قرار داد. این اطلاعات توسط دو منبع ارائه شده است.
وزارت خزانه‌داری ایالات متحده اعلام کرد که شرکت “چاینا هاوکون انرژی” میلیون‌ها بشکه نفت از نیروی قدس سپاه پاسداران خریداری کرده و به دلیل «ارائه کمک‌های مادی، حمایت، یا تأمین مالی، مواد یا فناوری، یا کالاها و خدمات به نیروی قدس سپاه» تحت تحریم قرار گرفته است.
در یکی از معاملات نفتی به تاریخ ۱۶ مارس ۲۰۲۱ که هاوکون و شرکت ترکیه‌ای “باسلام نقلیات” (Baslam Nakliyat) - که به دلیل ارتباطات تجاری خود با سپاه تحت تحریم ایالات متحده است - نیز در آن مشارکت داشتند، یک پرداخت از طریق بانک آمریکایی “جی‌پی مورگان” و بانک ترکیه‌ای “وقف کاتیلیم”(Vakif Katilim) پردازش شد. این اطلاعات بر اساس اسناد اطلاعاتی ارائه شده است.
این معامله قبل از اعمال تحریم‌ها علیه این شرکت‌ها انجام شده بود. رویترز هیچ نشانه‌ای مبنی بر آگاهی جی‌پی مورگان یا وقف کاتیلیم از ارتباط این معامله با ایران ندارد، که این امر خطر گرفتار شدن ناخواسته شرکت‌ها در تجارت سایه‌ای را نشان می‌دهد.
جی‌پی مورگان از اظهار نظر خودداری کرد. بانک وقف کاتیلیم در بیانیه‌ای گفت: «بانک ما فعالیت‌های خود را در چارچوب قوانین ملی و بین‌المللی بانکی انجام می‌دهد.»
هاوکون نیز از اظهار نظر خودداری کرد. شرکت باسلام به درخواست برای اظهار نظر پاسخی نداد.
ناوگان سایه
قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس که در سال ۲۰۲۰ در حمله‌ای توسط ایالات متحده در بغداد کشته شد، یک ستاد مخفی برای فعالیت‌های قاچاق نفت این نیرو تأسیس کرده بود. این ستاد در سال ۲۰۲۰ افتتاح شد و در ابتدا توسط وزیر سابق نفت، رستم قاسمی، مدیریت می‌شد. این اطلاعات از طریق اسناد اطلاعاتی به دست آمده است.
رویترز نتوانسته مشخص کند تمامی درآمدهای نفتی که از طریق سپاه پاسداران به دست می‌آید، به کجا می‌رود. بودجه ستاد مرکزی و عملیات روزانه سپاه حدود ۱ میلیارد دلار در سال تخمین زده شده است، بر اساس ارزیابی‌های دو منبع امنیتی که فعالیت‌های سپاه را ردیابی می‌کنند.
آنها تخمین زدند که بودجه سپاه برای حزب‌الله نیز حدود ۷۰۰ میلیون دلار در سال است.
شلومیت واگمن، مدیر کل پیشین اداره منع پول‌شویی و تأمین مالی تروریسم اسرائیل، گفت: «ارقام دقیق فاش نشده‌اند، زیرا حزب‌الله منابع مالی خود را پنهان می‌کند. اما برآوردها نشان می‌دهد که بودجه سالانه آن حدود ۷۰۰ میلیون تا ۱ میلیارد دلار است. حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد از این بودجه مستقیماً از ایران تأمین می‌شود.»
حزب‌الله به درخواست برای اظهار نظر پاسخی نداد.
دبیرکل پیشین حزب‌الله، سید حسن نصرالله، که در حمله هوایی اسرائیل کشته شد، گفته بود ایران بودجه گروه را، از جمله برای حقوق و سلاح، تأمین می‌کند.
شرکت ملی نفت‌کش ایران (NITC)، که قبلاً نقشی کلیدی در صادرات ایفا می‌کرد، اکنون خدماتی به سپاه ارائه می‌دهد.
این شرکت انتقال کشتی به کشتی نفت ایران به کشتی‌های تحت مدیریت سپاه برای ارسال نفت خام به چین را انجام می‌دهد. این اطلاعات از طریق منابع و داده‌های ردیابی کشتی‌ها ارائه شده است. چنین انتقال‌هایی برای پنهان کردن منشأ نفتی که نفت‌کش‌ها حمل می‌کنند، یک رویه رایج است.
شرکت ملی نفت‌کش ایران به درخواست برای اظهار نظر پاسخ نداد.
در ماه اوت، دفتر ملی مبارزه با تأمین مالی تروریسم اسرائیل، که بخشی از وزارت دفاع این کشور است، تحریم‌هایی را بر ۱۸ نفت‌کش اعمال کرد که به گفته این دفتر در حمل نفت متعلق به نیروی قدس سپاه مشارکت داشتند.
در ماه اکتبر، وزارت خزانه‌داری ایالات متحده تحریم‌هایی بر ۱۷ نفت‌کش جداگانه اعمال کرد که گفته شد بخشی از «ناوگان سایه‌ای» ایران هستند، خارج از کشتی‌های شرکت ملی نفت‌کش. در تاریخ ۳ دسامبر، تحریم‌های دیگری علیه ۱۸ نفت‌کش اضافی اعمال شد.